ორიოდე სიტყვა წიგნზე „მეგობარი“ – ავტ. ამირან გოდერძიშვილი
ამირან გოდერძიშვილის წიგნი „მეგობარი“ არის უნიკალური მცდელობა, ახსნას საუკუნის ერთ-ერთი ყველაზე იდუმალი მეგობრობის ისტორია — ძველი თბილისელი აშუღის, იეთიმ-გურჯის (იეთიმ დაბღიშვილი) და იოსებ ჯუღაშვილის, მომავალში მსოფლიო პოლიტიკური ლიდერის - სტალინის ურთიერთობა. ავტორი ამ ამბავს „საუკუნის საიდუმლოს“ უწოდებს და მასთან ახლოს მიგვიყვანს, როგორც ბიოგრაფიული ფაქტებით, ისე უცნობი, აქამდე გამოუქვეყნებელი ლექსებით.
წიგნი
იწყება იეთიმ-გურჯის ცხოვრების ამსახველი ნარატივით — ღარიბი ხელოსნის ოჯახში დაბადებული, განათლება ქაღალდის პარკებზე შეძენილი, მაგრამ ნიჭითა და შრომისმოყვარეობით გამორჩეული მელექსე და მომღერალი, რომელიც ერთდროულად ქმნიდა როგორც ქართულ, ასევე სომხურ და აზერბაიჯანულ სიმღერებს. ის იყო თბილისური ბოჰემის ნამდვილი წარმომადგენელი, ხელოვნების მოყვარული და უბრალო ხალხის გულშემატკივარი.
1905 წლის რევოლუციის დღეებში იეთიმი უკვე აქტიურად იყო ჩართული მუშათა მოძრაობაში — წერდა გამბედავ ლექსებს, გამოდიოდა კრებებზე მოწოდებებით, აფრიალებდა დროშებს.
„მუშის სისხლით მაძღარნო,
დღეს რომ ხარობთ რთველშია,
მუშას უფრთხილდით, ერიდეთ,
ნუ სჩაგრავთ ყველაფერშია.“
მისი გულწრფელი სიყვარული მუშათა მიმართ კიდევ ერთ ლექსშიც ჩანს:
„ჩემისთანა სიყვარული
რომ ვიცოდე, თქვენში არი,
მე რომ მიყვარს, მერე ვინა?
ჩვენი მუშა-პროლეტარი.“
სწორედ ამ რევოლუციურ წრეებში გაიცნო იოსებ ჯუღაშვილი. ოთხი წლით უმცროსი, მაგრამ სემინარიის განათლებითა და ორგანიზაციული ნიჭით გამორჩეული ახალგაზრდა სტალინი დიდი შთაბეჭდილებას მოახდენდა იეთიმზე. მათი მეგობრობის კვალს ავტორი პოეტის შემოქმედებაში ეძებს — ცენზურის პირობებში, შეფარულად, მაგრამ მაინც აშკარად, იეთიმმა მრავალი ლექსი მიუძღვნა ამ მეგობრობას, მის მტკივნეულ დასასრულსაც კი.
ზოგ ლექსებში იეთიმი სიყვარულით იხსენებს მეგობარს:
„ქვეყნად ერთი მოძმე მყავდა,
დიდი ხანი მემსახურა,
რომელ გზაზეც მატყუებდნენ —
ჩემ მაგივრად მან იყურა.“
მაგრამ მოგვიანებით, გულისტკივილითაც მიმართავს:
„რად ივიწყე შენი ფიცი,
რაზედ გახდი ჩემი მტერი,
ორი წელი გემსახურე,
ბოლოს თავი რად მომჭერი?“
ლექსების ციტატები მკითხველს ცხადად უჩვენებს ამ ურთიერთობის სითბოსაც და დრამატიზმსაც. - ერთგან პოეტი სიყვარულით იხსენებს „მოძმეს, რომელმაც მტრები სულ გამურა“, ხოლო სხვა სტროფებში მწარე გულისტკივილით ეუბნება: „ორი წელი გემსახურე, ბოლოს თავი რად მომჭერი?“ — თითქოს უშუალოდ სტალინს მიმართავს შეკითხვით.
მიუხედავად წყენისა, იეთიმ-გურჯი ბოლომდე არ წყვეტდა სიყვარულს მეგობრისადმი, იგი სულ უსასრულო ლოდინის და პასუხის ძიებაში იყო. „მრწამსში“ ის წერს:
„მე რაცა მრწამს, იგი მწამდა,
მე ის მიყვარს, ვინც მიყვარდა,
გულიდგან ვერ ამომგლეჯენ,
ვინც რომ გულში ჩამივარდა.“
„ჩემს სიმღერას ვინ გაიგებს“-ში კი ჩივის:
„მშვიდი, წყნარი გული გქონდა,
რად გამხდარა თუჯი,
ვისმა ენამ შეგაძულა
შენ იეთიმ-გურჯი?“
ამირან გოდერძიშვილის ნაშრომის განსაკუთრებული ღირებულება არის ის, რომ ის გვიხატავს არა მხოლოდ პოეტს, არამედ ეპოქას — თბილისურ ეზოებს, მტკვრის ნაპირებზე გამართულ ღამის სუფრებს, რევოლუციურ იდეალებსა და მეგობრობის ტრაგიკულ დასასრულს, რომლის მიზეზიც ბოლომდე გაურკვეველი რჩება.
ამირან გოდერძიშვილს მოჰყავს ლექსიც, რომელიც თითქოს სტალინის პასუხია:
„იეთიმ გურჯო, მწარე ცრემლით ინამე,
მოგიშალე სახლი, კარი, ბინა მე,
ხნიერი ხარ, სად შენა და ვინა მე,
ვერ მომხარშავ, ვარ ფოლადი, რკინა მე.“
ჯანგატეხილი, ციხეგამოვლილი, ჯოხით მოსიარულე პოეტი თავის ყოფასა და მდგომარეობაში თითქოს მეგობარს ადანაშაულებს კიდევ.
იეთიმი ხედავდა მეგობრის ბნელ მხარესაც. ლექსში „სტალინს“ ის პირდაპირ აკრიტიკებს მის დიქტატორულ მიდრეკილებებს:
„ვინცა სთქვა: ,,ეგრე არ უნდა"
მას შხამი ჩავადებინე,
ვიფრინე, ვჟლიტე ათასნი,
ძვლები ქვად დავაყრევინე.“
ამ წიგნის წაკითხვისას მკითხველი თითქოს თავად გადადის ძველ თბილისში, უსმენს იეთიმის ჩონგურის ხმას და გრძნობს იმ სიყვარულისა და წყენის ნაზავს, რომელიც მან მთელი სიცოცხლე ატარა გულში. ავტორის აზრით, განხეთქილების მიზეზი მაინც ის იყო, რომ დისციპლინირებული, რევოლუციურ ბრძოლებში გამობრძმედილი იოსებ სტალინი ვერ შეეგუებოდა ყარაჩოღული წეს-ჩვეულებებით მცხოვრებ აშუღ მეგობარს.
„მეგობარი“ არის არა მხოლოდ ბიოგრაფია, არამედ ლიტერატურულ-ისტორიული კვლევა, რომელიც პოეტის პირადი განცდების ფონზე გვიჩვენებს სტალინის სხვა, ადამიანურ მხარესაც — მეგობრისა, რომელიც პოეტმა ბოლომდე ვერ ამოიღო გულიდან. ამირან გოდერძიშვილის დეტალებზე ორიენტირებული ნაშრომი განსაკუთრებით ფასობს იმით, რომ აქ პირველად ქვეყნდება იეთიმ-გურჯის გამოუქვეყნებელი ლექსები, რომელიც ნაშრომის ავტორმა გიორგი ლეონიძის სახ. ლიტერატურის მუზეუმში მოიპოვა.
თუ გსურთ, რომ გაიცნოთ ძველი თბილისის სული, შეიგრძნოთ ბოჰემური თავისუფლების და რევოლუციური სულისკვეთების ნაზავი, და თან მოისმინოთ უცნაური მეგობრობის ისტორია, ეს წიგნი აუცილებლად უნდა წაიკითხოთ.
მაია დიაკონიძე
15.08.2025 წელი